فرهنگ امروز/ دکتر حسین‏علی رمضانی:[۱]

خط در نظام معرفتی در هندسه هویت می‎یابد. خط بر مقادیر نقطه در نسبت با نقطه یا نقاط دیگر معنا یافته و تعیین مقادیر و میزان موجب نظم پدیده‎ها می‎شود. هندسه[۲] به‌عنوان شاخه‎ای از علوم ریاضی به معنای قرار گرفتن عدد در دو بُعد فضا و مکان تعبیر شده است (هلزی هال، ۱۳۶۹: ۴۳). طول، عرض و عمق، سه بُعد مکان را تشکیل داده و در امتداد بُعد چهارم زمان حرکت تولید می‎شود. فضا در درون سه بُعد مکانی به علاوه بُعد چهارم زمانی هویت زمینه‎ای یا شرایط به خود می‎گیرد.

خط یعنی حرکت و جابه‌جایی یک شیء از یک نقطه به نقطۀ دیگر. حرکت شی‎ء از یک نقطه به نقطۀ دیگر دارای سه متغیر مکانی، زمانی و فضایی است. حرکت در مکان یعنی جریان، حرکت در زمان یعنی سیر و تاریخ و حرکت در فضا یعنی شرایط، شکل می‎گیرد. جریان حرکت در نظام هستی نمایان و قابل لمس است و انسان به‌عنوان فاعل شناسا، حرکت را وارد سامانۀ معرفتی خود کرده و هویتی هندسی به آن می‎دهد. انسان با ابزار معرفتی مانند حواس پنج‎گانه و عقل استقرائی و قیاسی به ترسیم هندسی این حرکات و خطوط اقدام می‎کند. یک خط جریانی است که در سیر زمانی و در شرایط پیرامونی پدیدار می‎شود. حرکت در نظام هستی جهات مختلفی به خود می‎گیرد. حرکت خطی به اشکال مستقیم، هفت و هشتی (سینوسی)، رفت‌وبرگشتی (سیکلی) و زیگمایی و... قابل ترسیم است. حرکت مستقیم در سه حالت رو به بالا، پایین و راست قابل تفکیک و تقسیم هستند. خط حرکت و جریان زندگی انسان‎ها نیز در نسبت به سه متغیر مکان (زمین)، زمان و فضا (زمینه) و در رابطه با اجزای دیگر هستی اشکال مختلفی را به نمایش می‎گذارد.

خط زندگی یک موجود برخلاف نظر فلاسفه و علمای مادی، صرفاً در یک بُعد فیزیکی یا زیستی محدود نمی‎شود، بلکه به نظر من در سه حرکت درونی، طبیعی و ماوراءطبیعی به صورت خطوط موازی (Parallel lines) و یا جهان‎های موازی سه‎گانه (Triple parallel Univar's) قابل ترسیم هستند. این حرکات در انسان بر اساس ابعاد وجودی آن به شرح ذیل بیان می‎شود:

الف) حرکت درونی که ناشی از رجوع به بُعد عقلانی است.

ب) حرکت طبیعی که ناشی از رجوع به بُعد حسی است.

ج) حرکت ماورایی که ناشی از رجوع به بُعد روحانی است.

موجودات دیگر هستی نیز در نسبت با زمان دارای سه حرکت و خط سیر هستند که عبارتند از:

الف) حرکت درونی اجسام که در سیر «اندر» زمان قابل درک است.

ب) حرکت طبیعی اجسام که «در» زمان قابل شناخت است.

ج) حرکت ماوراءطبیعی اجسام که «بر» زمان و فرازمان قابل درک است.

انسان‎ها برای درک و شناخت خطوط حرکت و جریان وجودی خویش و اشیای دیگر نیاز به شناخت دقیق خود دارند. تا شناخت دقیق از حرکت و جریان خطوط وجودی انسان در نسبت با خود حاصل نشود، در نسبت به دیگر ابعاد وجودی هستی ناتوان خواهد بود.

ابعاد وجودی انسان سه‎گانه است، لذا وجوه خطوط حرکت انسانی نیز سه‌وجهی خواهد بود. این ابعاد و خطوط سه‎وجهی در نسبت با سه ‎وجه هستی تعریف شده است.

1. بُعد جسمی انسان و خَلق و خط سیر حرکت جسم از ایجاد، کمال و معاد؛
2. بُعد عقلی انسان و معرفت و خط سیر حرکت عقل از مبادی تا مقدمات و نتایج؛
3. بُعد قلبی و روحی انسان و خُلق و خط سیر حرکت قلب از حب و بغض، جهات حرکت تا سلامت.

خط سیر بُعد مادی و کالبدی هستی که جسم انسان نیز شامل آن بوده از حواس مادی بهره گرفته و بر آنچه قابل لمس و مشاهده و در حال تغییر دائمی است بنا می‎شود. این خط سیر دانی‎ترین حالت حرکت انسان محسوب می‎شود. ماجرای کسی که سرش را پایین انداخته و زندگی‏اش را بر روی یک خط راست (خط راست در اینجا به معنای صراط مستقیم نیست) بنا کرده است؛ با حرکت خط به‌سوی بالا و میل به عدد هشت، فکر می‏کند با معجزه‏ای مواجه شده و با حرکت خط به‌سوی پایین و میل به عدد هفت، منتظر یک بلای عظیم می‎ماند؛ این انسان‎ها عمر حیوانی و نباتی‏شان را طی می‏کنند. انسان‎هایی که تمام اهداف و سیر زندگی خویش را حول خط عرضی و زیستی قرار می‎دهند، زندگی پست و دانی دارند. زندگی خطی دارای هویتی یک‌نواخت و نقطه‌به‌نقطه در عرض هستی دارد. این جریان در خط سیر مادی و بُعد جسمانی تعریف می‎شود و انسانی که تمام همّ خود را در دایرۀ ماده ببیند، راهی برای رفتن به خارج از دایرۀ زمان و مکان نخواهد یافت. انسان‎هایی که خود را محکوم در خط راست کرده‎اند از نقطه‎ای به نقطۀ‎ دیگر انتقال می‎یابند. خط راست حالتی از یک حرکت انسانی است که به صورت عرضی رسم شود. تمام محدودۀ درک چنین انسانی فقط جسمانیت اوست.

خط ممتد عرضی، حد یقفی در زمان مرگ جسم دارد. پس از مرگ جسم، خط نیز متوقف می‎شود. اگر هم در بُعد کالبدی در تغییر حرکت مادی چیزی را بر روی خاک بر جای گذارد، در دایرۀ مکان و زمان باقی نخواهد ماند و رو به زوال و فنا می‎رود.

خط سیر بُعد فکری و معرفتی که عقل انسان را هدف قرار داده، از قوۀ عاقله و ناطقۀ انسان بهره گرفته و بر آنچه قابل درک و فهم بوده و بر اساس مادۀ خام قیاس یا استقراء بنا نهاده شده، شکل می‎گیرد. خط سیر انسان‎های منطقی و فیلسوف را که همۀ جریان هستی را در دایرۀ عقل تعریف می‎کنند و به دنبال مقدمات مفهومی و تصوری، مادۀ خام صغروی و یا قواعد کلی کبروی قضایا، حرکت عقل از مبادی معلوم تصوری برای نشان دادن مجهولات تصوری صورت می‎گیرد، از این دسته محسوب می‎شوند. خط سیر عقل در دایرۀ مفاهیم شکل می‎گیرد و منطق ابزاری می‎شود برای بیان حدود و ثغور مفاهیم و گزاره‎های عقلی و مصون داشتن فکر از خطا. فیلسوفان مادی که شکل‌دهندۀ حرکت و جریان خطوط مکاتب فکری غرب هستند، به جای رجوع به مقدمات معنایی و درونی به بُعد جسمانی نظر افکنده و قضیۀ منطقی با صغرا و کبرای کالبد هستی هویت می‎گیرد. خط سیر حرکت عقلانی مادی و علم‎زده نتیجه‎ای جز سردرگمی انسان و تنزل او در سیر خط دانی هستی نخواهد بود.

خط سیر حرکت قلبی و روحی انسان با اخلاقیات ارتباط دارد. بایدها و نبایدهای اخلاقی که جهات حرکت را نشان می‎دهد و در انجام دادن و یا ندادن یک فعل یا حرکت قلب در نیات موجب رشد و غی انسان می‎شود. حرکت قلب در حب و بغض نسبت به خوبی‎ها و بدی‎ها و زیبایی و زشتی‎ها هویت می‎یابد. هرچه قلب مایل به خوبی‎ها باشد سلامت آن حفظ می‎شود؛ و سلامت قلب موجب تمایل به خوبی‎هاست و بالعکس. انسان‎هایی که در بُعد قلبی و خُلقی رشد نمایند، ایمان به عوالم دیگر می‎آورند؛ بنابراین، نوع خط حرکت مستقیم آن‌ها به صورت طولی، تشکیکی و ذومراتبی است.

در نگاه اسلام، تعامل بین این سه خطِ سیرِ هستی و معرفتی در وجود انسان و در نقطه‎ای به نام حکمت قابل جمع و تلاقی است. اتحاد و انطباق بین این سه خط موازی زمانی صورت می‎گیرد که انسان حس و عقل را در ذیل روح مؤدب نماید. در باور صادق محقق و مدعی این فرض، این سه خط موازی در سه وقت منطبق بر هم شده و تلاقی خواهند یافت: نقطۀ مرگ، قیامت صغری و قیامت کبری. البته در این دنیا و در زمان حیات نیز این سه جریان خطی به‌واسطۀ خواب، نزدیک به انطباق بر یکدیگر خواهند شد. نکتۀ جالب توجه اینجاست که با نزدیک شدن این سه بُعد در نسبت به یکدیگر و برتری بُعد ماورایی بر ابعاد جسمی و عقلانی، زمان هویت خویش را از دست داده و گذشته و آینده نزد انسانی که به وحدت این سه حرکت موازی در آن (حال) رسیده است، واضح می‎شود.

انسان‎هایی که در صراط مستقیم حرکت می‎کنند، سیر خطی آن‌ها میل به اعتلا دارد و بُعد اخلاقی بر ابعاد حسابگر عقلی و شهوت‎مدار حسی برتریِ مشهودی می‎یابد. خط حرکت این انسان‎ها بیشتر در عالم معنا و بالا تعریف می‎شود. آن‌ها نسبت به جریانات عوالم دیگر که بر محور حکمت بنا شده است آگاه‎تر هستند. همۀ هستی در دید این عرفا و حکما خبر از فعل و انفعالات خطوط و جریانات عوالم ماورایی دارد. جنس موجودات این عوالم نه مادی و نه مفهومی است، آن‌ها ماهیتی کاملاً روحانی و معنایی دارند.

بنابراین، در جمع‎بندی این مدعا بیان می‎شود که حرکت در وجوه مختلفی در هستی به شکل خط قابل مشاهده است. یکی از وجوه این حرکات در سیر خطی، خط مستقیم است که خود شامل سه وجه میل به بالا، پایین و راست خواهد داشت. خطوط سه‎گانۀ فوق در سیر خلق، تکامل و معاد قرار دارند و با توجه به سه حالت جسمی، عقلی و روحانی به صورت موازی در عوالم سه‎گانۀ هستی در حال حرکت هستند؛ بنابراین، این سه حالت که بیان داشتیم در چند نقطه و اوقات بر هم منطبق می‎شوند، خود موجب شکل‎گیری جریانات و مکاتب معرفت علمی، فلسفی و عرفانی شده است.

مباحث فوق مقدمه‎ و بابی در حوزۀ معرفت‎شناسی اسلامی است که در قالب یک ادعا در نسبت‎سنجی هستی با انسان و معرفت بیان شده است.